Ελευθερία και δημοκρατία

* Η ζωή μέσα σε μια σύγχρονη δημοκρατία συνεπάγεται «κόστος», - με την έννοια του περιορισμού της ελευθερίας.

ΔΗΜΟΣΙΕΥΣΗ: 13/01/2002 00:00

Η ελευθερία και η δημοκρατία θεωρούνται συγγενείς έννοιες. Το ιδανικό της ανθρώπινης ελευθερίας συνοδεύει την πολιτική σκέψη της σύγχρονης εποχής, εκείνης που εγκαινιάζουν οι πρώτες δημοκρατικές επαναστάσεις, πρώτα στην Αγγλία και στην Αμερική και αργότερα στη Γαλλία.

Η κεντρική ιδέα που τις ενέπνευσε είχε ήδη σχηματισθεί την εποχή του Διαφωτισμού: κάθε άνθρωπος είναι ανεξάρτητος και ίσος σε ηθική αξία με οποιονδήποτε άλλον άνθρωπο και δεν πρέπει να δεχθεί να υποστεί πολιτικό εξαναγκασμό ή εξουσιαστική κηδεμονία. Η ελευθερία ήταν νόμιμο και φυσικό δικαίωμα κάθε ανθρώπου και δεν ήταν ανεκτός ο περιορισμός ή η κατάργησή της από την πολιτική εξουσία με πρόσχημα την ανωριμότητα ή την ανάγκη προστασίας των ατόμων που συνιστούν ένα κοινωνικό σύνολο.

Από την πρώτη στιγμή αυτό σήμανε ότι η ατομική περιουσία του καθενός είναι δική του και η πρώτη και άμεση πράξη κάθε μορφής τυραννίας είναι η αφαίρεσή της από τον νόμιμο κάτοχό της χωρίς τη συγκατάθεσή του. Μόνο μέσα από όργανα δημοκρατικής εκπροσώπησης είναι δυνατόν να εξασφαλισθεί συναίνεση σε κάτι τέτοιο και αυτό είναι το νόημα του γνωστού συνθήματος της Αμερικανικής Επανάστασης: «Οχι φόρους χωρίς εκπροσώπηση». Αυτό που ζήτησαν επομένως οι δημοκρατικές επαναστάσεις το 1688 στην Αγγλία και το 1776 στην Αμερική, και το οποίο πέτυχαν οριστικά, ήταν ο περιορισμός της πολιτικής εξουσίας, ακριβώς διότι κύριο μέλημά τους ήταν η εξασφάλιση της ελευθερίας πριν απ' όλα. Από τις αρχές επομένως της νεότερης ιστορίας, το δημοκρατικό κίνημα συνυφαίνεται με την ελευθερία ως αίτημα απαλλαγής από τους καταναγκασμούς της πολιτικής εξουσίας και στράφηκε αρχικά κατά των βασιλέων, εφόσον η μοναρχία αντιπροσώπευε τον απόλυτο και συγκεντρωτικό χαρακτήρα αυτής της εξουσίας.

Στο σημείο αυτό πρέπει να τονιστεί ότι οι δημοκρατικοί αγώνες για τον περιορισμό της εξουσίας έχουν άμεση σχέση με την ελευθερία, όχι μόνο ιστορικά αλλά και λογικά, αν δοθεί στην τελευταία όχι «θετική» αλλά «αρνητική» έννοια, κατά την κλασική διατύπωση του Isaiah Berlin (1958). Ο μεγάλος βρετανός πολιτικός φιλόσοφος κάνει διάκριση ανάμεσα στην πρώτη, που σημαίνει την κατοχή «θετικής» δυνατότητας δράσης, και στη δεύτερη, που είναι «αρνητική» με την έννοια της απουσίας εμποδίων που να έχουν τοποθετηθεί εμβόλιμα στη δράση του ατόμου. Αυτά τα εμπόδια συνηθέστατα τοποθετούνται από την πολιτική εξουσία, η οποία είναι τυραννική όταν και στον βαθμό που λαμβάνει ανελεύθερα μέτρα.

Αν όμως η ιστορία της ελευθερίας είναι πράγματι ιστορία αγώνων κατά της εξουσίας, όπως λέει ο Woodrow Wilson, τίθεται ένα βασικό πρόβλημα για τον ίδιο τον λόγο ύπαρξης της τελευταίας και που είναι ίσως το βασικότερο της πολιτικής φιλοσοφίας: για ποιο λόγο έχει οποιοσδήποτε υποχρέωση υπακοής σε οποιονδήποτε άλλο και κυρίως αν αυτός είναι φορέας πολιτικής εξουσίας; Και λέω ότι το πρόβλημα είναι φιλοσοφικό διότι είναι κατά κύριο λόγο δεοντολογικό. Δεν ρωτάμε, όπως λέει ο Isaiah Berlin, γιατί και κάτω από ποιες συνθήκες συγκεκριμένα άτομα ή ομάδες δείχνουν υπακοή αλλά σε ποιες κανονιστικές αρχές βασίζεται η υποχρέωση υπακοής.

Και μόνο το γεγονός ότι αυτό το ερώτημα μπορεί να τεθεί στις σύγχρονες κοινωνίες όχι μόνο από τον πολιτικό φιλόσοφο αλλά από οποιονδήποτε άνθρωπο σημαίνει πως έχουμε ως αξιακή αρχή την ελευθερία.

Ο άνθρωπος που ζει σ' ένα δημοκρατικό καθεστώς θεωρεί τον εαυτό του κατ' αρχήν ελεύθερο, ακόμα και αν δέχεται την ανάγκη ή την υποχρέωση υπακοής στην πολιτική εξουσία. Η τελευταία έπεται και δεν προϋπάρχει της ελευθερίας όχι ιστορικά και εμπειρικά αλλά από λειτουργική καθώς και αξιακή σκοπιά.

Με την έννοια αυτή, στέρηση ή μείωση της ελευθερίας σημαίνει επιβολή «κόστους» σε οποιοδήποτε άτομο, αν με τον όρο αυτόν νοείται η ακούσια αφαίρεση ή μείωση οποιασδήποτε δυνατότητας που κατέχει ήδη, από περιουσιακό στοιχείο μέχρι δυνατότητα κίνησης ή σκέψης.

Είναι γεγονός ότι η ζωή μέσα σε μια σύγχρονη δημοκρατία συνεπάγεται «κόστος», με την έννοια αυτή του περιορισμού της ελευθερίας, εφόσον, όπως έγραφε ο Jeremy Bentham, ο οποιοσδήποτε νόμος συνεπάγεται κάποια απαγόρευση, ακόμα και όταν εξασφαλίζει την ίδια την ελευθερία!

Μπορεί όμως να υποστηριχθεί βάσιμα ότι αυτό που χαρακτηρίζει τη σύγχρονη δημοκρατία είναι ακριβώς το γεγονός πως ελαχιστοποιεί την αναγκαία επιβολή τέτοιου «κόστους» στους πολίτες της.

Και από τη στιγμή που αυτή η κρίση για τη σχέση ελευθερίας και δημοκρατίας είναι γενικά αποδεκτή, έχουμε τις βάσεις για την απάντηση στο αρχικό ερώτημα της ανάγκης υπακοής στην πολιτική εξουσία: υπάρχει αποκλειστικά στον βαθμό που επιτελεί αυτό το λειτούργημα.

Οποιοδήποτε άλλο αιτιολογικό μπορεί να προβάλλει ο κολεκτιβιστής οποιασδήποτε απόχρωσης είναι «εκ του πονηρού» και στρέφεται κατά της ελευθερίας.

Ο κ. Δημήτρης Δημητράκος είναι καθηγητής της Πολιτικής Φιλοσοφίας στο Πανεπιστήμιο Αθηνών.

Βιογραφικό σημείωμα

Ο Δημήτρης Δημητράκος περάτωσε τις οικονομικές του σπουδές στο London School of Economics και αργότερα απέκτησε το διδακτορικό του στο Παρίσι στις πολιτικές επιστήμες. Δίδαξε ως επιμελητής και ως επισκέπτης καθηγητής στα πανεπιστήμια της Reims, του Λονδίνου και του Παρισιού. Είναι Ομότιμος Καθηγητής Πολιτικής Φιλοσοφίας στο Πανεπιστήμιο Αθηνών. Ασχολείται με την Επιστημολογία, την Αναλυτική φιλοσοφία, την Πολιτική θεωρία, την Οικονομική θεωρία-Πολιτική Οικονομία και την Ηθική φιλοσοφία.

---------------------

Προτεραιότητα της Ευρωπαϊκής Επιτροπής

Δικαιοσύνη και θεμελιώδη δικαιώματα

Προτίθεμαι να κάνω χρήση των προνομίων της Επιτροπής για να υπερασπιστώ, στο πλαίσιο των αρμοδιοτήτων μας, τις κοινές μας αξίες, το κράτος δικαίου και τα θεμελιώδη δικαιώματα, λαμβάνοντας δεόντως υπόψη την πολυμορφία των συνταγματικών και πολιτισμικών παραδόσεων των 28 κρατών μελών.

Πολιτικές κατευθύνσεις του προέδρου Γιούνκερ(2 MB)

Η ΕΕ δεν είναι απλώς μια κοινή αγορά αγαθών και υπηρεσιών. Οι Ευρωπαίοι έχουν κοινές αξίες που ορίζονται ρητά στις Συνθήκες της ΕΕ και στον Χάρτη των Θεμελιωδών Δικαιωμάτων. Θα πρέπει να έχουμε συνεχώς υπόψη μας αυτές τις αξίες στην προσπάθειά μας να καταπολεμήσουμε την τρομοκρατία, την εμπορία ανθρώπων, το λαθρεμπόριο και το έγκλημα στον κυβερνοχώρο.
Θέλουμε να διευκολύνουμε τη ζωή των Ευρωπαίων που σπουδάζουν, εργάζονται ή παντρεύονται σε άλλες χώρες της ΕΕ. Συνεπώς, ένας από τους βασικούς στόχους μας είναι να γεφυρώσουμε το χάσμα μεταξύ των διαφόρων εθνικών νομικών συστημάτων σε ολόκληρη την ΕΕ. Ένας εναρμονισμένος ευρωπαϊκός χώρος δικαιοσύνης χωρίς σύνορα θα εξασφαλίζει ότι οι πολίτες μπορούν να διεκδικούν ένα σύνολο δικαιωμάτων σε όλη την ήπειρο.

Στόχοι

Διευκόλυνση των πολιτών και των επιχειρήσεων της ΕΕ να υπερασπίζονται τα δικαιώματά τους εκτός της χώρας τους, με τη βελτίωση της αμοιβαίας αναγνώρισης των δικαστικών αποφάσεων σε ολόκληρη την ΕΕ.
Πάταξη του οργανωμένου εγκλήματος, όπως η εμπορία ανθρώπων, το λαθρεμπόριο και το έγκλημα στον κυβερνοχώρο και καταπολέμηση της διαφθοράς.
Ολοκλήρωση της προσχώρησης της ΕΕ στη Σύμβαση του Συμβουλίου της Ευρώπης για τα Ανθρώπινα Δικαιώματα.
Εξασφάλιση εγγυήσεων ότι οι κρατικές υπηρεσίες και εταιρείες των ΗΠΑ θα προστατεύουν επαρκώς τα προσωπικά δεδομένα των πολιτών της ΕΕ.
Προώθηση μιας πανευρωπαϊκής νομοθεσίας κατά των διακρίσεων.

Περισσότερες πληροφορίες

Πλήρες κείμενο των πολιτικών κατευθύνσεων του προέδρου Γιούνκερ(2 MB)
================================================

Η ΙΔΑΝΙΚΗ ΠΟΛΙΤΕΙΑ

=====================================================================

ΕΙΜΑΣΤΕ ΓΝΗΣΙΟΙ ΕΛΛΗΝΕΣ.

Posted: 09 Dec 2015 08:32 AM PST

===================================================================

Δεκέμβρης 1822: Από την Καταδίκη της Ιεράς Συμμαχίας στην Ιερότητα της Εξέγερσης

18:32 | 16 Δεκ. 2015

Τελευταία ανανέωση 18:32 | 16 Δεκ. 2015

Ελένη Καρασαββίδου

Ο Δεκέμβρης είναι ένας μήνας με μεγάλα γεγονότα... Από τα Δεκεμβριανά του 44 μέχρι τις διακοινοτικές μάχες του 53 στη Λευκωσία (τις οποίες, χωμένοι στον ιδιότυπο οικονομικίστικο τα τελευταία χρόνια εθνοκεντρισμό ακόμη και της αριστεράς, μονίμως ξεχνάμε) και τον παραληρηματικό Δεκέμβρη του 2008, ο μήνας αυτός διατρέχει με μαστίγιο την ιστορία αφήνοντας πότε πότε το στίγμα του επάνω στο κορμί της.
Τον Δεκέμβρη του 1822 η Ελληνική Επανάσταση (από τα τέλη Απρίλη αρχές του Μάρτη του 21) μετρά ήδη 22 μήνες ζωής. Την ίδια στιγμή οι εξεγέρσεις στην Ιταλική χερσόνησο κατά της Αυστροουγγαρίας και των ντόπιων φεουδαρχικών πριγκιπάτων, η εξέγερση κατά του Ισπανού Βασιλιά, αλλά και η Επανάσταση ενάντια στην Ισπανική Αποικιοκρατία, με επικεφαλής τον Σιμόν Μπολιβάρ, που σαρώνει, σαν φωτιά σε ξερά χόρτα τον Αύγουστο, την Λατινική Αμερική, δημιουργούν τον «σκληρό πυρήνα» του συγκλονιστικού 19ου αιώνα που θα ολοκληρωθεί λίγες δεκαετίες μετά στα οδοφράγματα του Παρισιού. Πένες σαν του Μπάιρον θα υμνήσουν την εξέγερση ως πανανθρώπινο έπος που θυμίζει την Καζαντζακική ρήση πως ο σωστός δρόμος είναι ο ανήφορος: «απ’ τις Άνδεις ως τις κορυφές του Άθω, όπως θα γράψει «Πόθος-που πολλοί αιώνες δεν υπόταξαν ακόμη/ Άνθρωποι για τη ζωή τους να αποφασίζουν μόνοι».

Αν η ήττα του Ναπολέοντα και η παλινόρθωση των Βουρβώνων στη Γαλλία το 1815, (με την βοήθεια μάλιστα των προαιώνιων εχθρών τους των Πρώσσων, σα να λέμε Τούρκικος στρατός για μας,... αιώνιο παράδειγμα πως οι εξουσιαστές συνασπίζονται μπροστά στην δυνατότητα έστω της ανατροπής), θεωρήθηκε πως έβαζε ταφόπλακα στην πανευρωπαϊκή αναταραχή που προκάλεσε η Γαλλική Επανάσταση, οι εθνικοκοινωνικές αυτές επαναστάσεις συνέχιζαν το πνεύμα της Μασσαλιώτιδας. Και ράπιζαν την ίδρυση του φορέα που έβαζε την σφραγίδα της νομιμότητας σαν εγγυήτρια δύναμη της «τάξης» και της «ασφάλειας»: Την Ιερά Συμμαχία.

Ήδη από τον Γενάρη ως τον Μάη του 1821 η Ιερά Συμμαχία, (και προσέξτε την επιλογή του καθόλου ουδέτερου επιθέτου), είχε μαζευτεί στο Λάιμπαχ (τη σημερινή Λουμπλιάνα) κι έντυσε με στέρεα «ιδεολογικά» επιχειρήματα τις οικονομικές και κοινωνικές προτεραιότητες των ισχυρών, τις ίδιες προτεραιότητες που εκκλησιαστικοί φιλόσοφοι (αν κι εξαίρετοι μαθηματικοί) όπως ο Λάιμπνιτς, σε μια απόπειρα να γεφυρώσουν την αντίφαση μεταξύ της ύπαρξης ενός πανάγαθου Θεού κι ενός γεμάτου κακία κόσμου, είχαν νομιμοποιήσει «θρησκευτικά».

Κι η νομιμοποίηση αυτή είχε επιτευχθεί με την ρήση «ο κόσμος, ως δημιούργημα του καλού Θεού», (και θα πρέπει να 'ρθουν τα νέα ρεύματα κι ανάμεσα τους ο μαρξισμός για να δείξουν ότι είναι δημιούργημα του «κυνικού ανθρώπου») είναι ο καλύτερος δυνατός, αφού κάθε εναλλακτικό έκδοχό του θα ήταν ακόμη χειρότερο».

Όταν, ανήσυχη από τα νέα επαναστατικά κύματα που επέστρεφαν ενδυναμωμένα αντί να υποχωρούν στην γηραιά ήπειρο, η Ιερά Συμμαχία ξανασυναντήθηκε στην Βερόνα τον Δεκέμβρη του 22, η ελληνική επαναστατική κυβέρνηση που έδρευε στο Άργος κι έβγαλε το εξαιρετικό για την εποχή του Σύνταγμα της Τροιζίνας, είχε ήδη στείλει από τον Αύγουστο επιστολή, με την οποία ζητούσε την αναγνώριση της ελληνικής ανεξαρτησίας.

Όπως ήταν αναμενόμενο, οι έξι Εγγυήτριες Δυνάμεις της Εποχής (Αγγλία, Γαλλία, Αυστροουγγαρία, Πρωσία, Ρωσία και Οθωμανική Αυτοκρατορία) χλεύασαν κι απέρριψαν το ελληνικό αίτημα, παρόλο που δεν συμφώνησαν να παρέμβουν από κοινού για την κατάπνιξη της Επανάστασης, για λόγους γεωπολιτικούς τους οποίους εκμεταλλευόταν έξοχα ο Ιωάννης Καποδίστριας, σε ένα από τα πιο πολύχρονα και κορυφαία διπλωματικά σκάκι (διπλοβελονιά) όλων των εποχών.

Στις 14 Δεκέμβρη το Συνέδριο καταδίκασε την ελληνική επανάσταση, δηλαδή το δικαίωμα σε μια καλύτερη ζωή των υπόδουλων Ελλήνων. Κι εξέδωσε την εξής εκφοβιστική απόφαση/επιβεβλημένη ποινή που ουσιαστικά χαρακτήριζε «τρομοκράτες» τους Έλληνες (ή μάλλον τους Έλληνες Επαναστάτες γιατί δεν ήταν όλοι με το μέρος της Επανάστασης...) κι εξέφραζε την αλληλεγγύη «εις τα θύματα των»:

«Μέγα πολιτικόν γεγονός εξερράγη περί τα τέλη της τελευταίας συνελεύσεως. Ό,τι το ανατρεπτικόν των κοινωνιών πνεύμα ήρχισεν εν τη δυτική χερσονήσω, ό,τι εδοκίμασε να πράξη εν τη Ιταλία, το κατώρθωσεν εις τας ανατολικάς εσχατιάς της Ευρώπης. Καθ’ ον καιρόν κατευνάσθησαν αι εν τοις βασιλείοις της Νεαπόλεως και της Σαρδηνίας στρατιωτικαί επαναστάσεις διά της δυνάμεως, ερρίφθη ο επαναστατικός δαυλός εν μέσω της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας. Οι άνακτες, έχοντες σταθεράν απόφασιν ν’ απωθήσωσι την αρχήν της επαναστάσεως καθ’ οποίον μέρος και εν οποία μορφή και αν εφαίνετο, έσπευσαν να την καταδικάσωσιν εκ συμφώνου, ασχολούμενοι δε αμεταθέτως εις το έργον της κοινής φροντίδος των, αντέκρουσαν παν ό,τι εδύνατο να τους παρεκτρέψη της οδού των. Αλλ’ ακούοντες και την φωνήν της συνειδήσεως και του ιερού χρέους συνηγόρησαν υπέρ των θυμάτων ασυνέτου και εγκληματικού επιχειρήματος. Αι πολλαί και φιλικαί των πέντε αυλών προς αλλήλας διακοινώσεις διαρκούσης της εποχής ταύτης, μιας των σημαντικωτέρων της συμμαχίας των, έφεραν εις σύμπνοιαν όλας ως προς το ζήτημα της Ανατολής, απέκειτο δε εις την εν Βερώνη συνέλευσιν να καθιερώση και επιβεβαιώση τα ορισθέντα. Αι δε σύμμαχοι της Ρωσίας αυλαί ελπίζουν ότι διά των κοινών προσπαθειών θα εξομαλυνθούν τα μέχρι τούδε εμπόδια διά την ευόδωσιν των ευχών αυτών».

Τελικά η Επανάσταση δεν υποχώρησε. Παρόλο που δεν υπήρχε καν η Νόμιμη Υπόσταση ενός κράτους, κι απέναντι ήταν στοιχισμένες όλες οι υπερδυνάμεις της εποχής, το πνεύμα της ταρακουνήθηκε αλλά δεν εκάμφθη. Χρειάστηκε γι' αυτό το πλέον ανέλεγκτο υπερόπλο απέναντί τους: Ένας λαός αποφασισμένος να ζήσει δύσκολα και να χάσει τα πάντα, αν επρόκειτο να κερδίσει τα βασικά...

Η εξήγηση για εκείνη την τόσο σημαντική επιλογή του δεν είναι βεβαίως μεταφυσική. Καθώς η απόλυτη προτυποποίηση των εποχών, όπως και το ρετουσάρισμα του παρελθόντος, είναι λάθος, αξίζει να επισημάνουμε πως η αυτοεικόνα των ανθρώπων, κι άρα σε μεγάλο βαθμό η συμπεριφορά τους, δεν εξαρτιόταν από την όποια καταναλωτική τους δύναμη, γιατί και η ίδια η οικονομία ήταν μικρής κλίμακας και ο καθένας αυτενεργούσε. Ρημαγμένοι απ' τα χαράτσια της εποχής έβαζαν την μια πατάτα που οι ίδιοι παρήγαγαν στο τραπέζι. Η οικονομική ανεξαρτησία και ο εντελώς διαφορετικός τρόπος αντίληψης του εαυτού μέσα στη γενικευμένη ανέχεια έδινε την δυνατότητα στην απελπισία τους ν' ανθήσει, κι αντί για μιζέρια να γίνει αντεπίθεση και σθένος.

Σ' έναν κόσμο όπου ούτε η δουλειά (απ' το δουλεία) είχε αποκτήσει τόσο μεγάλη σημασία, θα χρειαστεί ο ύστερος καπιταλισμός για να εδραιώσει ακόμη και στις καπιταλιστικές περιφέρειες το νέον «εργασιακό ήθος» με τις ποικίλες ψυχοκοινωνικές δυναμικές, (που με τόση δημιουργική ενδελέχεια ανέλυσε ο Φουκώ κι άλλοι, αναζητήστε τους και διαβάστε τους με κριτική ενάργεια φυσικά, για να καταλάβετε την διαμόρφωσή και την παθητικότητά μας!). Θα χρειαστεί έπειτα ο νεοφιλελεύθερος καπιταλισμός για να ξανασυναντηθούμε με την «Μεσαιωνική» ρήση του Λάιμπνιτς, μεταφερμένη αυτήν την φορά στον χώρο της οικονομίας και της εκλογολογίας, όπου πρέπει να υποστούμε τις οικονομικές προτεραιότητες των ισχυρών, αφού «κάθε εναλλακτικό έκδοχο θα είναι ακόμη χειρότερο».

Θα χρειαστεί ίσως να περάσουν για δεκαετίες σαν οδοστρωτήρας από πάνω μας όλα αυτά, για να ξαναβρούμε το σθένος και την άλλη αντίληψη του εαυτού ώστε να τα βάλουμε με τους ισχυρούς της Ιεράς Συμμαχίας.

Για την ιστορία, κάποιες δεκαετίες μετά, ένας εξεγερμένος έφηβος, (ο έτερος της δυάδας των Ιερών Γάλλων Εφήβων δίπλα στον Ρεμπό) κλείνεται σε ένα πανδοχείο δίπλα στην θάλασσα, κατά πώς λέει ο μύθος. Κι εκεί, ως παιδί, «ο πατέρας του ανθρώπου», «το μάτι ανάμεσα στους τυφλούς», ή αν θέλετε ως «κοινωνικός προφήτης» όπως κάθε εξεγερμένο παιδί κατά τον Αγγλικό Ρομαντισμό, νιώθει να φυσούν από την πλευρά του Ωκεανού τα νέα ρεύματα της επανάστασης που φιδογυρνούσε ήδη στους γεμάτους θυμό και ιδέες δρόμους και θα κορυφωνόταν σε λιγότερο από 10 χρόνια στους δρόμους του Παρισιού.

Στους αιώνια ακίνητους να εμπνέουν τον χρόνο λόγω του Ουγκό, Παρισινούς δρόμους. Ο Ιζιντορ Ντυκάς ή κόμης Λωτρεαμόν, (κλείνοντας το μάτι σε όσους /νίκη μιας φύσης ανθρώπινης/ δεν θα ησυχάσουν ποτέ) θα γράψει εκείνον τον εμβληματικό στίχο σπονδή στους εξεγερμένους, κι ιδίως στους εξεγερμένους που ξεβολεύουν και τους ίδιους τους εξεγερμένους: Πως για να πεθάνει το Κτήνος, πρέπει πρώτα να πεθάνει ο Άνθρωπος.

Κι απευθυνόμενος μεγαλόστομα και χλευαστικά (όπως απαιτεί η γραφή για να εξεγείρει και να ξεβολέψει) στο πνεύμα του Λάιμπνιτς, και στους «άνακτες» που το χρησιμοποιούσαν επιβάλλοντας ποινές και καταδικάζοντας εξεγέρσεις, θα συμπληρώσει: «Ωστόσο δεν παραπονιέμαι. Δέχτηκα τη ζωή σαν τραύμα, κι απαγόρευσα στην αυτοκτονία να θεραπεύσει την ουλή. Θέλω να βλέπει ο Δημιουργός, την κάθε στιγμή της αιωνιότητάς του, εμένα, το χαίνον ρήγμα. Είναι η ποινή που του επιβάλλω».